सन् २०१६ अप्रिल २५ मा रियल स्टेटका कारोबारी तथा सम्भावित रिपब्लिकन पार्टीका अमेरिकी राष्ट्रपतिका उम्मेद्वार डोनाल्ड ट्रम्पले दक्षिणी अमेरिकी क्षेत्र अर्थात् मेक्सीको सीमामा ५० मिटरको पर्खाल निर्माण गर्ने घोषणा गरे । त्यस्तै सन् २०१६ नोभेम्बर ८ मा विश्वकै खर्बपतिमा स्थान बनाउन सफल घरजग्गा कारोबारी समग्रमा भन्नुपर्दा दलाल पुँजीपति डोनाल्ड ट्रम्पले डेमोक्रेटिक पार्टीको उम्मेद्वार (राष्ट्रपति) हिलारी क्लिन्टनलाई परास्त गरे । यहीवर्ष अर्थात सन् २०१७ मे २३ तारिखमा ट्रम्पले अर्को विवादस्पद तथा उत्तेजनापूर्ण अभिव्यक्ति दिए । त्यो थियो, उत्तरकोरियामाथि अमेरिकाले आणविक तथा सैन्य हमला गर्ने । त्यस्तै ट्रम्पले अर्को अर्थहीन अभिव्यक्ति दिएका छन्, यही अगस्ट ९ तारिखका दिन ल्याटिन अमेरिकी देश भेनेजुयलामाथि सैन्य आक्रमण गर्ने चेतावनी दिए । माथिका सबै घटना जसले विश्वभरी सन्सनी फैलाए । ट्रम्पका अभिव्यक्ति सधैँ विवादित र खोक्रा हुने गरेका छन् । हुन त दलाल पुँजीपति चरित्र ट्रम्पका प्रत्येक अभिव्यक्तिमा प्रष्ट देखिन्छ । संसारमा सन्सनी फैलाउने ट्रम्पका माथिका भनाइहरू क्रमबद्ध रूपमा देखापर्नु दलाल पुँजीवादमा आएको संकटको उपज हो । अमेरिका तथा युरोपको बजारमा आएको सन् २००८ को महासंकटका अवशेषहरू अझै बाँकी नै छन् । त्यो संकट कहिलेकाहीँ कतै पश्चिमा पुँजी बजारमा देखापर्ने जस्तो देखिन्छ, तब तब दलाल पुँजीपतिहरू आफ्नो संकट टार्न (ढाकछोप गर्न अफवाहको साहरा लिने गर्दछन् । यो आरोप मात्र होइन यथार्थ हो । जर्मनीमा वित्तीय संकट पर्दा शरणार्थी समस्याको राष्ट्रिय तथा अन्र्तराष्ट्रिय चर्चा हुने गर्दछ । अमेरिकामा बेरोजगारी बढेपछि ट्रम्पले त्यसबाट बच्न भन्दै अमेरिका–मेक्सिको क्षेत्रमा पर्खाल लगाउने घोषणा गरेकोबाहेक अरू केही होइन । यो दलाल पुँजीवादको प्रवृत्ति नै हो भन्दा फरक नपर्ला । राजनीतिक अर्थशास्त्रमा दलाल पुँजीवादको अर्थ अनुत्पादक क्षेत्रमा संकेन्द्रीकरण गरेको पुँजी वा पुनउत्पादन गर्न नसक्ने पुँजी हो । अमेरिकाको पुँजीको प्रकृति दलाल पुँजी हो । अन्तर्र ाष्ट्रिय मुद्राकोष, विश्व बैंक, हतियारको व्यापार, वित्तीय पुँजीमा अमेरिकी अर्थतन्त्र टिकेको छ ।
आफ्नो क्षेत्रमा आएको आर्थिक संकट टार्न अमेरिकाले युद्धको सहारा लिने गरेको छ । हालका राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पको प्रत्येक राजनीतिक निर्णय विगतको अमेरिकी शासकहरूको विरासतको निरन्तरताबाहेक अरू केही होइन । ट्रम्पले मात्र होइन सन् १९४५ यता सबै अमेरिकी राष्ट्र प्रमुखहरूले कमजोर राष्ट्रमाथि थिचोमिचो गर्दै आएका छन् । अमेरिकाले निरन्तर राजनीतिक, आर्थिक, सांस्कृतिक हस्तक्षेप विश्वभरि फैलाउँदै आएको छ । अमेरिकी हस्तक्षेपका बाबजुद आफ्नो स्वाभिमानलाई बचाउन सफल ल्याटिन अमेरिकी देशभित्र भेनेजुयला पनि एक हो । भेनेजुयलाको आर्थिक समृद्धिबाट त्रसित ट्रम्पले सो देशको आन्तरिक मामिलामा विशेषगरी ह्युगो चावेजको मृत्युपछि नेतृत्वको सापेक्षित कमजोरीको फाइदा उठाएर आफ्नो कठपुतली खडा गरेर प्रचुर प्राकृतिक स्रोत तथा साधन कब्जा गर्न खोजिरहेको छ । त्यसो त अमेरिकाको भेजेजुयलासँग उतार–चढावपूर्ण सम्बन्ध रहँदै आएको छ ।
भेनेजुयला ल्याटिन अमेरिकी देश हो । त्यसको दक्षिण ब्राजिल, पश्चिममा कोलम्बिया रहेको छ । यो देश प्रचुर मात्रामा प्राकृतिक स्रोत तथा साधनले भरि पूर्ण रहेकोले यो देशको स्रोत साधनमाथि पोर्चुगल, जर्मनी, इटालीदेखि हाल आएर साम्राज्यवादी देश अमेरिकाले आँखा गाडिरहेको छ । सन् १५२२– १८११ सम्म पोर्चुगिज साम्राज्यवादले यो देशलाई उपनिवेश बनायो । सन् १८२१ मा सो देशको भूगोल स्वतन्त्र जस्तो देखिए पनि सन् १८३० मा मात्र पूर्ण स्वतन्त्रता पायो । सन् १९५८ मा प्रजातान्त्रिक सरकार बन्यो र आधुनिक भेनेजुयलाको आधार बन्यो ।
दोश्रो विश्वयुद्धपछि शित युद्धको समयमा समाजवादी धारको प्रभाव रोक्न पुँजीवादले हायेक, फ्रिडम्यान र किन्स जस्ता पात्रहरूका धारणा अवलम्बन मात्र गरेन । समाजवादी अर्थतन्त्रका सकारात्मक पक्षको चोरीसमेत ग¥यो । त्यतिले मात्र नपुग्ने भएपछि बहुराष्ट्रिय निगम तथा गैर–सरकारी संस्था र अन्तर्राष्ट्रिय गैससका अवधारणा ल्याए पुँजीवादीहरूले । त्यस्तै पुँजीवादीहरूले आफ्नो प्रभावलाई कसिलो पार्न ७० को दशकमा सुरु गरी अर्थात् ८० को दशकमा विश्वभरि बहुराष्ट्रिय निगम (विश्व बैंक र विश्व मुद्राकोषले संरचनागत समायोजन कार्यक्रम अगाडि सारे । संरचनगत समायोजन कार्यक्रमले तेस्रो विश्वका देशको अर्थतन्त्र र पुर्ण रूपले कब्जामा लिई ध्वस्त पार्न सफल भए । संरचनागत समायोजन कार्यक्रमले ल्याटिन अमेरिकी तथा दक्षिण अमेरिकी देश कोलोम्बिया, भेनेजुयला, ब्राजिल जस्ता देशको अर्थचन्त्रमा ठूलो मन्दी देखाप¥यो । अन्तर्राष्ट्रिय मुद्राकोषले अगाडि बढाएको नवउदारवादी अर्थतन्त्रको अवधारणाको कारण नै भेनेजुयलामा सन् १९८०–१९९५ सम्म ६६ प्रतिशत गरिबी बढ्न पुगेको थियो । २०४६ पछि नवउदारवादको प्रवेश नेपालमा भित्रिएपछि राज्यको स्वामित्वका उद्योग सबै टाट पल्टिए । त्यसैगरी ल्याटिन अमेरिकाको अर्थतन्त्र नवउदारवादी अर्थ नीतिले भेनेजुयलालगायतका अन्य देशको अर्थतन्त्र गल्र्यामगुर्लुम जग भत्किएको पर्खालजस्तै भत्काइएको थियो ।
भेनेजुयलामा पुँजीवादी संकट आएपछि जनता वैकल्पिक व्यवस्थाको खोजी गर्न थाले । त्यसैकारण सन् १९८२ मा बोलिभियन क्रान्तिकारी आन्दोलन २०० को प्रयास भयो । परन्तु, त्यो सफल हुन सकेन । सन् १९८९ र १९९२ मा पनि सत्ता कब्जाको प्रयास भयो । नवउदारवादको विकल्पमा नयाँ अर्थव्यवस्था स्थापना गर्न ह्युगो चावेजले भेनेजुयलामा महत्वपूर्ण योगदान गरे । सन् १९८० बाट भेनेजुयलामा अमेरिकी कम्पनी तथा उत्पादनले आफ्नो प्रभाव बढाइसकेको अवस्थामा सन् १९८९ सम्म आइपुग्दा भेनेजुयला ठूलो संकटमा थियो तर प्रथम निर्वाचित राष्ट्रपतिका रूपमा ह्युगो चावेज आए । उनी क्रान्तिकारी नेता चेग्वेभाराबाट प्रभावित थिए । त्यस्तै सन् २००० मा अमेरिकी नियन्त्रणमा रहेको तेल खानी मुक्त गराए । सबै अमेरिकी तेल कम्पनीलाई सरकारीकरण गरे । त्यसपछि अमेरिका भेनेजुयला सम्बन्ध चिसिँदै गयो । तेलको कम्पनी सरकारीकरण गरेपछि भेनेजुयलाको अर्थतन्त्रमा नाटकीय रूपमा सुधार आयो । करमा निकै वृद्धि भयो । चावेजले निजीकरणलाई निषेध गरेको भन्दै अमेरिका झन् आगो भयो । चावेजको अर्थनीतिले अमेरिकाले आफूलाई दुईवटा ठूला चुनौती थपेको महसुस ग¥यो । पहिलो, पुँजीवादलाई भेनेजुयलाले वैचारिक टक्कर दिएको ठान्यो । दोस्रो, भेनेजुयलाको समृद्धि आफ्नो प्रतिकूल हुने आँकलन ग¥यो किनकि ह्युगो चावेजले एकातर्फ अमेरिकाले करिब १९८५ देखि नाकाबन्दी (आर्थिक) गरेको देश क्युवा र सो देशका नायक फिडेल क्यास्ट्रोसँग सम्बन्ध अघि बढाएका थिए भने अर्कातर्फ तेल उत्पादक देशहरूसँगको सम्बन्ध सुधारेका थिए । ह्युगो चावेजले सन् २००० मा अमेरिकी साम्राज्यवादी नीतिका विरुद्ध र आफ्नो देश इराकको तेल तथा कोइलामा अमेरिकाले हस्तक्षेप गर्न खोज्दा अवरोध ठानिएका इराकी धार्मिक नेता सद्दाम हुसेनलाई भेटेका थिए ।
अर्कातिर भेनेजुयलाले शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी, पेन्सन र खानेपानीमा ठूलो लगानी ग¥यो । त्यसपछि अमेरिका र सो देशका राष्ट्रपति जर्ज डब्लुबुस झन् चिढिए । हुँदाहुँदै बुस र चावेजको व्यक्तिगत सम्बन्ध पनि बिग्रिँदै गयो । सन् २००० मा वासिङ्टनले ह्युगो चावेजको सरकार ढाल्न एउटा गोप्य योजना बनाएको सिआईए प्रतिवेदन बाहिर चुहिएको थियो । सो प्रतिवेदनमा भनिएको थियो कि चावेज सरकार फाल्न अप्रिल पहिले सैन्य कु योजना बनेको थियो तर त्यो असफल भयो । त्यसो त चावेजले आफू राष्ट्रपति बनेको एक महिनादेखि अहिले (सन् २००२) सम्म पनि अमेरिकाले बर्खास्त गर्न प्रयास गरिरहेको बताएका थिए ।
सन् १९९८ देखि २००८ सम्म ह्युगो चावेजले भेनेजुयलालाई आर्थिक रूपमा कायापलट गरि देखाए । चावेज राष्ट्रपति निर्वाचित हुनुअघि भेनेजुयला संकटपूर्ण स्थितिमा थियो । सो समय ४५ प्रतिशत गरिबी रहेको भेनेजुयला सन् २००८ मा आउँदा गरिबी झरेर २५ प्रतिशत मात्र बाँकी रहेको थियो । डाटोस प्रतिवेदनअनुसार ह्युगो चावेजको कार्यकालमा १३७ प्रतिशत आर्थिक बृद्धि (सन् २००३ देखि २००८ सम्ममा) बढेको थियो । हाल आएर सो देशको प्रतिव्यक्ति आ १५,६०० अमेरिकी डलर पुगेको छ । ह्युगो चावेज एक दृढ तथा दीर्घकालीन रूपले समस्याको समाधान गर्न सक्ने कुशल नेतृत्व थिए । चावेजको समाजवादी नीतिबाट अमेरिकी शास्त्रीय सिद्धान्तका व्याख्याकारहरू त्रसित बनेका थिए । चावेजले कहिल्यै पनि अमेरिकी साम्राज्यवादका अगाडि घुँडा टेकेनन् र आफ्नो देशलाई स्वाभिमान बनाइछाडे तर चावेज विरुद्ध सिआईए तथा कथित मानवअधिकारीहरू निरन्तर हमला गर्न खोजे पनि कहिल्यै सफल हुन सकेनन् । चावेज अमेरिकी साम्राज्यवादी नीतिका कट्टर विरोधी थिए । उनले संयुक्त राष्ट्र संघको जनरल एसेम्बलीमा जर्ज डब्लु बुसले बोलेको माइक अशुद्ध भएको भनेका थिए । त्यसैक्रममा उनले अगाडि भनेको थिए– जर्ज डब्लु बुसले सुकिलाहरूको प्रजातन्त्रलाई बढवा दिएको र बमको प्रजातन्त्र चलाउँदै आएको र त्यसलाई प्रश्रय दिएको बताएका थिए ।
सन् २०११ मा ल्याटिन अमेरिकाका महान् तथा समाजवादी नेता ह्युगो चावेजलाई क्यान्सरले आक्रमण ग¥यो । श्रमजीवी जनताका पक्षमा लड्दा लड्दै सन २०१३ मार्च ५ मा दिवङ्गत भए उनी । चावेजको उत्तराधिकारीको रूपमा निकोलस माडुरो आए । उनी सत्तामा आएपछि साम्राज्यवादी अमेरिका झन् आक्रामक भएर अगाडि आयो । प्रत्यक्ष रूपमा देखिने गरी भेनेजुयलाको राजनीतिमा अनावश्यकरूपले हस्तक्षेप गर्न खोजेपनि अहिलेसम्म अमेरिकी साम्राज्यवाद सफल नभए पनि क्यास्ट्रोको निधनपछि निक्कै सक्रिय भएको पछिल्ला भेनेजुयलाका राजनीतिक घटनाक्रमले बताउँछन् । सबभन्दा पछिल्लो (अगस्त २०१७) निर्वाचनमा अमेरिकी साम्राज्यवादीको कठपुतली दक्षिणपन्थी राजनीतिक दलले निर्वाचनमा हुलदंगा गर्दा करिब १०० बढिको मृत्यु भएको थियो तर निर्वाचन उच्च बहुमतले विजयी भएको भेनेजुयलाका संचारमाध्यमले जनाएका थिए । निकोलस माडुरो पछि नहटेपछि ट्रम्प प्रशासन रेविजले ग्रस्त स्याल बन्न पुगेको छ । यसमा मुख्यरूपले सन्की राष्ट्रपति ट्रम्प अगाडि देखिएका छन् । उनले मंगलबार अवैधानिक रूपमा भेनेजुयलाको टापुमा आफ्ना सैन्य एयरक्राफ्ट उतारेका छन् । यसअघि उनले भेनेजुयलामाथि सैन्य आक्रमणको चेतावनी दिएका थिए । उनको आक्रमण गर्ने धम्कीलाई भेनेजुयलाका रक्षमन्त्री भ्लामिदेर पाड्रिनोले ट्रम्पको पागलपन भनेका छन् । साथै, उनले अमेरिकाको सैन्य उक्साहट अवैधानिक रहेको, आफ्नो देशलाई बिना जानकारी नै सैन्य उपस्थिति जनाएका भन्दै ट्रम्पको कदमको भत्र्सना गरेका छन । त्यस्तै, न्युओर्क टाइम्स र डोनाल्ड ट्रम्पले भेनेजुयलाको तेलको बहिस्कार गर्नुपर्ने बताएका छन् । ट्रम्पको विवादास्पद धारणाको ल्याटिन अमेरिकी देश पेरुलेसमेत भत्र्सना गरेको छ ।
निष्कर्ष
निकोलस माडुरोको सामु दईवटा विकल्प हुनेछन् । पहिलो, ह्युगो चावेजले जस्तै नडगमगाई अगाडि बढ्नु । दोस्रो, अमेरिकी साम्राज्यवादका अगाडि बुँडा टेक्नु । यसमा कुनै शंका छैन कि माडुरोको लागि पहिलो विकल्प नै अन्तिम र वस्तुवादी हुनेछ । त्यसका लागि ल्याटिन अमेरिका तथा आफ्नै देशभित्र भएका प्रगतिशील शक्ति र वामपन्थीसँग मोर्चाबन्दी र साम्राज्यवादको कडा प्रतिवाद गर्नु नै उचित निर्णय हुनेछ । सन् २००२ मा चावेजले अमेरिकालाई शिक्षा दिएजस्तै माडुरो सफल हुन्छन् या हुँदैनन् । निकोलस माडुरोको अग्निपरीक्षा हुन भने बाँकी नै छ । जसरी चावेजले भेनेजुयलाको अर्थतन्त्रलाई क्रान्तिकारी सुधार गरी अमेरिकी उत्पादनको बजारलाई स्वाधीन अर्थतन्त्रमा रूपान्तरण गरी अमेरिकी साम्राज्यवादलाई कडा टक्कर दिएका थिए । माडुरोले पनि त्यसलाई निरन्तरता दिन सक्नुपर्दछ । यसरी सरसर्ती हेर्दा ट्रम्पको उक्साहट कहिले कोरिया, कहिले इरान त कहिले भेनेजुयलामाथि सैन्य आक्रमण गर्ने कुराले अमेरिकाको शक्तिमा आएको क्षयीकरणको ज्वलन्त उदाहरण हो । समग्रमा अन्तर्राष्ट्रिय शक्ति सन्तुलन तीब्ररूपमा बढिरहेको छ । आज ट्रम्पको अभिव्यक्तिले विश्व बहुधु्रबमा विभाजित भइसकेको प्रस्ट हुँदै आएको छ ।
२०७४ भदौ ९ गते ८ : ५८ मा प्रकाशित